محصولات لبنی اجزای ضروری یک رژیم غذایی متعادل هستند و مواد مغذی حیاتی مانند کلسیم، پروتئین، و ویتامین‌ها را ارائه می‌دهند. با این حال، در دهه‌های اخیر، ایران شاهد تغییر قابل توجهی در الگوی مصرف لبنیات بوده است. این مطالعه به بررسی روند ۳۰ ساله (۱۳۷۰-۱۴۰۰) در مصرف لبنیات در بین خانوارهای ایرانی می‌پردازد و بر نقش تفاوت درآمد و فشارهای اقتصادی در شکل‌گیری این رفتارهای غذایی تأکید می‌کند.
این تحقیق از بررسی‌های درآمد و هزینه‌های خانوار در سطح ملی استفاده می‌کند تا بررسی کند که چگونه گروه‌های درآمدی مختلف، به‌ویژه فقیرترین و ثروتمندترین دهک‌ها، در طول زمان مصرف لبنیات خود را تطبیق داده‌اند. این یافته‌ها به نگرانی‌های فزاینده در مورد ناامنی غذایی، سوء‌تغذیه و نابرابری اقتصادی فزاینده در ایران مرتبط هستند.
این مطالعه از داده‌های پیمایش‌های سالانه درآمد و هزینه خانوار (HIES) که توسط مرکز آمار ایران بین سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۴۰۰ انجام شده است، استفاده می‌کند. این تحلیل بر روی مقدار مصرف لبنیات – برحسب کیلوگرم معادل هر بزرگسال در سال – تمرکز دارد و این داده‌ها را در دهک‌های درآمدی و دهک‌های شهری/روستایی طبقه‌بندی می‌کند. دسته لبنیات شامل شیر، ماست، پنیر، خامه و دوغ است.
محققان از مدل‌های رگرسیون و شاخص شیب نابرابری (SII) برای اندازه‌گیری نابرابری‌های مرتبط با درآمد در مصرف لبنیات در طول زمان استفاده کردند.
یافته‌های کلیدی:
- کاهش کلی مصرف لبنیات
یکی از مهم‌ترین نتایج این مطالعه، روند نزولی مداوم در مصرف لبنیات در سه دهه گذشته است. بین سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۴۰۰، میانگین مصرف لبنیات به‌ویژه در میان خانوارهای کم‌درآمد به میزان قابل توجهی کاهش یافته. به‌عنوان مثال:
- مصرف شیر و ماست در پایین‌ترین دهک‌های درآمدی بیش از ۵۰ درصد کاهش داشته است.
- مصرف پنیر نسبتاً ثابت باقی مانده اما در گروه‌های ثروتمند بیشتر بوده است.
این کاهش به‌شدت نگران‌کننده است، زیرا لبنیات منبع اصلی کلسیم و پروتئین در رژیم غذایی ایرانیان است.
- اختلاف درآمد و نابرابری
بارزترین جنبه این یافته‌ها افزایش شکاف در مصرف لبنیات بین خانوارهای ثروتمند و فقیر است:
- در اوایل دهه ۱۳۷۰، مصرف لبنیات در بین گروه‌های درآمدی نسبتاً عادلانه بود، اما با گذشت زمان، خانوارهای ثروتمندتر توانستند مصرف لبنیات خود را حفظ کنند یا اندکی کاهش دهند، در حالی که خانوارهای فقیرتر کاهش شدیدی را تجربه کردند.
- شاخص SII نابرابری فزاینده‌ای را نشان داده، که ثابت می‌کند وضعیت اقتصادی یک عامل تعیین‌کننده قوی در انتخاب‌های غذایی جامعه است.
از نظر عملی، خانوارهای کم‌درآمد به‌طور فزاینده‌ای از مواد غذایی ضروری محروم می‌شوند، که می‌تواند پیامدهای سلامت عمومی را در درازمدت بدتر کند.
- تفاوت‌های جامعه شهری در مقابل روستایی
این روند بین محیط‌های شهری و روستایی کمی متفاوت بود:
- خانوارهای روستایی که به‌دلیل دسترسی و تولید راحت‌تر مصرف لبنیات بیشتری داشتند، کاهش شدیدتری را شاهد بوده‌اند.
- نواحی شهری کاهش‌های ثابت‌تر، اما همچنان قابل‌توجهی را تجربه کردند، که نشان می‌دهد مقرون‌به‌صرفه بودن غذا و حساسیت قیمت چالش‌های بزرگ‌تری در محیط‌های روستایی هستند.
- عوامل اقتصادی و سیاسی
چندین عامل اقتصادی و مرتبط با سیاست این روندها را هدایت کرده‌اند:
- افزایش تورم و قیمت مواد غذایی:
تورم در ایران در سه دهه گذشته از رشد دستمزدها پیشی گرفته است، و محصولات لبنی، فاسدشدنی و وابسته به زنجیره تأمین سرد، در برابر افزایش قیمت آسیب‌پذیر بوده‌اند.
- اصلاحات یارانه‌ها و کمک‌های هدفمند:
در سال ۱۳۹۰، ایران اصلاحات عمده یارانه‌ها را با هدف کاهش هزینه‌های دولت اجرا کرد. این تغییرات باعث حذف یا کاهش یارانه‌های غذایی به‌ویژه برای لبنیات شد. در حالی‌که نقل و انتقالات نقدی هدفمند معرفی شده، برای جبران افزایش هزینه غذاهای مغذی کافی نبود.
- چالش‌های واردات و تولید:
تولید داخلی لبنیات به‌دلیل افزایش هزینه‌های خوراک دام، انرژی، محدودیت و نوسانات ارزی برای واردات مواد اولیه با چالش‌هایی مواجه شده است.
- تأثیر همه‌گیری کووید 19
همه‌گیری کووید-۱۹ ناامنی غذایی را تشدید کرد. شوک‌های درآمدی و اختلال در زنجیره تأمین در طول سال‌های همه‌گیری منجر به کاهش شدید خرید لبنیات، به‌ویژه در میان گروه‌های آسیب‌پذیر شد.
به‌طور کلی چندین استراتژی را برای کاهش نابرابری فزاینده در مصرف لبنیات توصیه می‌شود:
- بازگرداندن یارانه هدفمندی لبنیات:
تجدیدنظر در یارانه‌ها به‌طور خاص برای اقلام لبنی ضروری (مانند شیر و ماست) می‌تواند مقرون‌به‌صرفه بودن را برای خانواده‌های کم‌درآمد بهبود بخشد.
- کمپین‌های آموزش تغذیه:
افزایش آگاهی در مورد مزایای سلامتی لبنیات می‌تواند بر تغییرات مثبت رژیم غذایی تأثیر بگذارد.
- تقویت زنجیره‌های تأمین داخلی:
سرمایه‌گذاری در زنجیره‌های سرد، زیرساخت‌های تولید روستایی و تعاونی‌های لبنی می‌تواند هزینه‌ها را کاهش داده و دسترسی را بهبود بخشد.
- نظارت و تنظیم قیمت‌ها:
مداخلات دولت برای تثبیت قیمت مواد غذایی در دوره‌های تورمی می‌تواند به حفظ سطح مصرف، به‌ویژه در میان فقیرترین اقشار کمک کند.
نتیجه‌گیری
این تجزیه و تحلیل جامع ۳۰ ساله از مصرف لبنیات در ایران، کاهش نگران‌کننده در مصرف محصولات لبنی ضروری را نشان می‌دهد که عمدتاً ناشی از نابرابری اقتصادی است. افزایش شکاف بین خانوارهای ثروتمند و فقیر، نابرابری‌های تغذیه‌ای را عمیق‌تر کرده و خطر سوء‌تغذیه را به‌ویژه در کودکان و جمعیت‌های آسیب‌پذیر افزایش داده است.
برای حفاظت از سلامت عمومی و تضمین برابری تغذیه، ایران باید مقرون‌به‌صرفه بودن غذا را در سیاست‌های اقتصادی خود در اولویت قرار دهد. بازگرداندن یارانه‌ها، حمایت از تولید لبنیات روستایی می‌تواند به معکوس کردن این روندها و کاهش شکاف غذایی در میان گروه‌های مختلف درآمدی کمک کند.
منبع:
