پوکی استخوان یک بیماری متابولیک مزمن و قابل پیشگیری است که با کاهش توده و تخریب ساختار استخوانها همراه است و خطر شکستگی، ناتوانی و مرگ را در سالمندان افزایش میدهد. مطالعات جهانی نشان دادهاند که شیوع پوکی استخوان در میان افراد بالای ۵۰ سال حدود ۲۰٪ و شیوع کاهش توده استخوانی حدود ۴۰٪ است.
در این میان، تغذیه علمی و مصرف لبنیات نقش مهمی در پیشگیری دارد. شیر و محصولات لبنی حاوی کلسیم، فسفر، پروتئینهای باکیفیت، ویتامینها، الیگوساکاریدها و اگزوزومها هستند که رشد و سلامت استخوان را تقویت میکنند. پژوهشهای متعدد نشان دادهاند که مصرف لبنیات میتواند جذب مواد معدنی را افزایش دهد، متابولیسم استخوان را بهبود بخشد، و التهاب و استرس اکسیداتیو را کاهش دهد.
با این حال، نتایج برخی مطالعات درباره تأثیر واقعی لبنیات بر سلامت استخوان متفاوت است و بیشتر تحقیقات پیشین بر مواد مغذی منفرد (مانند کلسیم یا ویتامینها) تمرکز داشتهاند، نه بر تأثیر همافزای ترکیب مواد موجود در شیر.
پاتوژنز پوکی استخوان
پوکی استخوان در نتیجه اختلال در تعادل بین تخریب و تشکیل استخوان بهوجود میآید؛ یعنی فعالیت استئوکلاستها (سلولهای تخریبکننده استخوان) از استئوبلاستها (سلولهای سازنده استخوان) بیشتر میشود.
این اختلال نتیجه تعامل پیچیده عوامل هورمونی، ژنتیکی، التهابی، اپیژنتیکی و محیطی است. از میان این عوامل، یائسگی، پیری، التهاب مزمن و پرکاری پاراتیروئید از مهمترین دلایل شناختهشده به شمار میروند. با این حال، هنوز درک جامع و یکپارچهای از چگونگی اثر متقابل ژنها، سلولها، مسیرهای سیگنالینگ و فاکتورهای محیطی در بروز این بیماری وجود ندارد.
نقش ترکیبات شیر در تعدیل پوکی استخوان
شیر حاوی ویتامینها، پروتئینها، چربیها، لاکتوز و مواد معدنی است که بهصورت همافزا جذب و دسترسی زیستی کلسیم و فسفر را افزایش میدهند، فعالیت استئوبلاستها را تقویت و استئوکلاستها را مهار میکنند. اثر ترکیبات شیر بر سلامت استخوان باید بهصورت تعاملی بررسی شود، نه جداگانه.
نقش اجزای شیر
اثرات آستانهای:
- نسبت مناسب کلسیم به فسفر در شیر (حدود 1.3:1) و مصرف کافی (1300–700 میلیگرم/ روز)، به جذب بهتر کلسیم و کاهش خطر شکستگی کمک میکند.
- ویتامین D نقش حیاتی در جذب کلسیم و بهبود تراکم استخوان دارد و منابع اصلی آن شیر غنیشده و نور خورشید است، اما اثر آن پس از 1000 IU/روز افزایش نمییابد.
اثرات همافزایی
- پروتئینها و چربیهای شیر باعث بهبود جذب کلسیم، تحریک استئوبلاستها و کاهش فعالیت استئوکلاستها میشوند. برای مثال، پروتئینهای آبپنیر مانع رسوب کلسیم در روده شده و جذب آن را 10%–5 افزایش میدهند.
- لاکتوز و پروبیوتیکها با بهبود میکروبیوم روده، جذب کلسیم و ویتامین D را افزایش داده و سلامت استخوانها را تقویت میکنند.
محور روده – استخوان
میکروبیوم روده نقش مهمی در سلامت استخوان دارد. با افزایش سن، تعادل باکتریهای مفید روده به هم میخورد و باعث کاهش تراکم استخوان میشود. ترکیبات موجود در شیر مانند پروبیوتیکها، پریبیوتیکها و اگزوزومها میتوانند این محور را تنظیم کرده و به حفظ تراکم و سلامت استخوان کمک کنند.
جمعبندی
سلامت استخوان تنها به مصرف کلسیم محدود نمیشود؛ بلکه نتیجه اثرات مفید مجموعهای از مواد مغذی و ترکیبات فعال زیستی است که با هم عمل کرده و از طریق اثرات همافزا، خطر پوکی استخوان را کاهش میدهند. مکانیزمهای دقیق این اثرات هنوز موضوع پژوهشهای جاری است.
بنابراین، مصرف لبنیات میتواند راهکاری مؤثر برای پیشگیری و کنترل پوکی استخوان در تمام سنین باشد. تحقیقات جدید نشان میدهد که استفاده از شیر غنیشده، کمچرب، بدون لاکتوز و حاوی پروبیوتیکها میتواند جذب مواد معدنی را افزایش دهد و رشد استخوانها را در کودکان و نوجوانان و حفظ تراکم استخوان در سالمندان تقویت کند. لازم به ذکر است که علاوه بر مصرف لبنیات، عادات غذایی، سطح فعالیت بدنی و دریافت سایر مواد مغذی نیز میتوانند بر سلامت استخوان تأثیر بگذارند. بنابراین، استراتژی جامع تغذیهای باید این عوامل را نیز مدنظر قرار دهد تا سلامت استخوان بهینه شود.
منبع
Wang, Kaili et al. “New insights into dairy management and the prevention and treatment of osteoporosis: The shift from single nutrient to dairy matrix effects-A review.” Comprehensive reviews in food science and food safety vol. 23,4 (2024): e13374. DOI: 10.1111/1541-4337.13374
